मधेश प्रदेशको सुख्खा सङ्कट: तत्काल समाधानको आवश्यकता

परिचय

मधेश प्रदेश, नेपालको उर्वर भूभाग र अन्न भण्डारको रूपमा परिचित, आज सुख्खाको गम्भीर सङ्कटको चपेटामा छ। यो क्षेत्र, जसले नेपालको खाद्यान्न उत्पादनमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ, पानीको अभावले जीवन र जीविकाको सङ्घर्षमा छ। यद्यपि मधेश प्रदेशलाई हालसम्म सुख्खाग्रस्त क्षेत्र घोषणा गरिएको छैन, यो सङ्कटले यहाँका जनताको दैनिक जीवन, कृषि, र समग्र अर्थतन्त्रमा गहिरो प्रभाव पारिरहेको छ। यदि सरकारले तत्काल यो क्षेत्रलाई सुख्खाग्रस्त घोषणा गरी ठोस कदमहरू चालेन भने, यो सङ्कटले भयावह रूप लिन सक्छ।

मधेश प्रदेश, जसमा सप्तरी, सिरहा, धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही, रौतहट, बारा, र पर्सा जस्ता आठ जिल्लाहरू पर्छन्, नेपालको कृषि उत्पादनको मेरुदण्ड हो। यहाँको समथर भूभाग र उर्वर माटोले धान, गहुँ, मकै, र अन्य बालीहरूको उत्पादनमा ठूलो योगदान पुर्‍याउँछ। तर, यो वर्ष मनसुनको समयमा अपेक्षित वर्षा नहुँदा यहाँको अवस्था भयावह बनेको छ। सामान्यतया जुनदेखि सेप्टेम्बरसम्मको मनसुनले मधेशका खेतबारीहरूलाई हरियाली बनाउँछ, तर यो वर्ष पानीको अभावले खेतहरू सुकेका छन्, हातपम्पहरू सुख्खा भएका छन्, र जनजीवन अस्तव्यस्त भएको छ।

पर्सा जिल्लाको वीरगञ्ज क्षेत्रमा यो सङ्कटको प्रभाव स्पष्ट देखिन्छ। यहाँका हातपम्पहरू सुकेका छन्, खानेपानीको स्रोतहरू सङ्कटमा छन्, र दैनिक जीवनका आधारभूत आवश्यकताहरू—जस्तै खाना पकाउने, नुहाउने, र शौचालय प्रयोग गर्ने—पानीको अभावमा कठिन बनेका छन्। स्थानीय बासिन्दाहरूले पानीको लागि घण्टौँ लाइनमा बस्नुपरेको छ, र कतिपयले ट्याङ्करबाट पानी किन्नुपर्ने बाध्यता छ। यो अवस्था केवल वीरगञ्जमा मात्र होइन, मधेशका अन्य जिल्लाहरूमा पनि उस्तै छ।

सुख्खाको असर: किसान र खेतीमा सङ्कट

मधेशको सुख्खा सङ्कटले सबैभन्दा ठूलो असर कृषि क्षेत्रमा परेको छ। यो क्षेत्र नेपालको धान उत्पादनको प्रमुख स्रोत हो, तर पानीको अभावले यो वर्ष धान रोपाइँ निकै कम भएको छ। सामान्य अवस्थामा यो समयमा मधेशका खेतहरू हरियालीले ढाकिएका हुन्थे, तर अहिले अधिकांश खेतहरू सुक्खा र उजाड छन्। तथ्याङ्क अनुसार, मधेशमा सामान्यतया ७०-८० प्रतिशत खेतमा रोपाइँ भइसक्ने समयमा यो वर्ष केवल केहि प्रतिशत खेतमा मात्र रोपाइँ भएको छ।

किसानहरू हरेक दिन मौसमको अपडेट हेर्छन्, आकाशतिर फर्केर पानी पर्ने आशा गर्छन्। मौसम विभागले बारम्बार “हल्का देखि मध्यम वर्षाको सम्भावना” भनेर पूर्वानुमान गरे पनि पानी पर्दैन। यो बारम्बारको निराशाले किसानहरूको मनोबल तोडिएको छ। किसानहरु भन्छन्, “हामीले वर्षौँदेखि खेती गर्दै आएका छौँ, तर यो वर्ष जस्तो सुख्खा कहिल्यै देखेका थिएनौँ। खेत फुटेर चिरा-चिरा भएको छ, अब कसरी बाँच्ने?” यस्ता कथाहरू मधेशका हरेक गाउँमा सुन्न सकिन्छ।

खानेपानीको सङ्कट: दैनिक जीवनमा प्रभाव

मधेशमा पानीको सङ्कट केवल खेतीमा मात्र सीमित छैन, यो दैनिक जीवनको हरेक पक्षमा फैलिएको छ। हातपम्पहरू सुकेका छन्, इनारहरूको पानीको सतह घटेको छ, र खानेपानीको अभावले मानिसहरूको स्वास्थ्य र सरसफाइमा गम्भीर असर परेको छ। वीरगञ्जमा, जहाँ पानीको सङ्कट चरम छ, स्थानीय बासिन्दाहरूले खाना पकाउन, नुहाउन, र शौचालय प्रयोग गर्न पनि पानीको अभाव झेलिरहेका छन्। यो अवस्थाले विशेष गरी महिला र बालबालिकालाई बढी प्रभावित गरेको छ, किनकि उनीहरूले पानी लिन टाढा-टाढासम्म हिँड्नुपरेको छ।

यो सङ्कटले सामाजिक असमानतालाई पनि उजागर गरेको छ। धनी परिवारहरूले ट्याङ्करबाट पानी किन्न सक्छन्, तर गरिब परिवारहरूले यस्तो सुविधा लिन सक्दैनन्। उनीहरूले घण्टौँसम्म लाइनमा बसेर वा टाढाको स्रोतबाट पानी बोकेर ल्याउनुपरेको छ। यो अवस्थाले विशेष गरी दलित र सीमान्तकृत समुदायलाई बढी प्रभावित गरेको छ, किनकि उनीहरूको पहुँच पानीका स्रोतहरूमा कम छ।

सुख्खाग्रस्त क्षेत्र घोषणाको आवश्यकता

मधेश प्रदेशलाई सुख्खाग्रस्त क्षेत्र घोषणा गर्नु तत्कालको आवश्यकता हो। यो घोषणाले सरकारलाई राहत र पुनर्स्थापनाका लागि विशेष योजनाहरू लागू गर्न बाटो खोल्छ।

यदि यो सङ्कटलाई तत्काल सम्बोधन गरिएन भने, यसले भयावह परिणामहरू निम्त्याउन सक्छ। खाद्य सङ्कट, गरिबीको वृद्धि, र सामाजिक अस्थिरता जस्ता समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छन्। मधेशका जनताको आशा र विश्वासलाई निराशामा परिणत हुन दिनु हुँदैन।

सरकारी प्रयास र चुनौतीहरू

हालसम्म मधेश प्रदेश सरकारले यो सङ्कटलाई सम्बोधन गर्न केही तत्कालीन कदमहरू चालेको छ। उदाहरणका लागि, वीरगञ्जमा पानीको आपूर्तिका लागि ट्याङ्करहरू प्रयोग गरिएको छ, जसको क्षमता ५,००० लिटर छ। यी ट्याङ्करहरू नेपाल आर्मीको सहयोगमा सञ्चालित छन्। यो प्रयासले तत्कालको लागि केही राहत प्रदान गरेको छ, तर यो स्थायी समाधान होइन। स्थानीय बासिन्दाहरूले अस्थायी बोर्डिङहरू र ट्याङ्करहरूबाट पानी लिइरहेका छन्, तर यो पर्याप्त छैन।

प्रदेश सरकारले केन्द्रीय सरकारसँग राहत र सहयोगको लागि आग्रह गरेको छ, तर हालसम्म कुनै ठोस जवाफ प्राप्त भएको छैन। यो अवस्थाले सरकारी संयन्त्रहरूबीचको समन्वयको कमी र सङ्कट समाधानमा ढिलासुस्तीलाई उजागर गर्छ। मधेशमा खानेपानीको समाधानका लागि  २५० भन्दा बढी ठाउँमा गहिरो बोरिङ निर्माण गरिएको छ। तर अहिलेको अवस्था हेर्दा खेरि यो पर्याप्त छैन ।

जलवायु परिवर्तनको भूमिका

मधेशको यो सुख्खा सङ्कट जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष परिणाम हो। नेपालको मौसम विभागले यो वर्ष मनसुनमा औसतभन्दा बढी वर्षा हुने अनुमान गरेको थियो, तर वास्तविकता ठीक उल्टो भयो। जलवायु परिवर्तनले मौसमको ढाँचालाई अनिश्चित बनाएको छ, र मधेश जस्ता क्षेत्रहरू, जो परम्परागत रूपमा वर्षामा निर्भर छन्, सबैभन्दा बढी प्रभावित भएका छन्। यो सङ्कटले हामीलाई प्रकृतिसँगको हाम्रो सम्बन्धलाई पुनर्विचार गर्न बाध्य बनाएको छ।

सामाजिक र आर्थिक प्रभाव

मधेशको सुख्खा सङ्कटले सामाजिक र आर्थिक क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। खेतीमा आएको ह्रासले खाद्यान्न उत्पादनमा कमी आउने निश्चित छ, जसले खाद्य सुरक्षामा खतरा उत्पन्न गर्नेछ। मधेश नेपालको अन्न भण्डार हो, र यहाँको उत्पादनमा कमी आउँदा समग्र देशको खाद्य आपूर्ति प्रभावित हुनेछ। यसले खाद्यान्नको मूल्यवृद्धि र गरिबीको स्तरलाई झन् बढाउने जोखिम छ।

यसबाहेक, पानीको अभावले स्वास्थ्य समस्याहरू पनि निम्त्याएको छ। खानेपानीको कमीले सरसफाइमा कमी आएको छ, जसले पानीजन्य रोगहरू—जस्तै झाडापखाला र हैजा—को जोखिम बढाएको छ। विशेष गरी बालबालिका र वृद्धवृद्धाहरू यो सङ्कटबाट बढी प्रभावित छन्।

समाधानका उपायहरू

यो सङ्कटको समाधानका लागि तत्कालीन र दीर्घकालीन दुवै उपायहरू आवश्यक छन्। तत्कालीन रूपमा, सरकारले निम्न कदमहरू चाल्नुपर्छ:

• पानीको आपूर्ति: ट्याङ्कर र फायर इन्जिनहरूको व्यवस्थित प्रयोग, र खानेपानी वितरणलाई प्रभावकारी बनाउने।
• कृषि राहत: किसानहरूको लागि बाली बीमा, वैकल्पिक बालीको प्रवर्द्धन, र आर्थिक सहायता प्याकेज।
• स्वास्थ्य शिविर: पानीजन्य रोगहरूको रोकथामका लागि स्वास्थ्य शिविर र जागरूकता कार्यक्रमहरू।

दीर्घकालीन रूपमा, मधेशमा खानेपानी र सिँचाइको लागि दिगो समाधानहरू आवश्यक छन्। गहिरो बोरिङ, जलाशय निर्माण, र वर्षा जल सङ्कलन जस्ता परियोजनाहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। साथै, जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्न वृक्षरोपण र पर्यावरण संरक्षणका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ।

मधेशको आशा: एकजुटताको आवश्यकता

मधेशको यो सङ्कट केवल यहाँका बासिन्दाहरूको मात्र होइन, यो समग्र नेपालको सङ्कट हो। यो समय हो जब हामी सबै एकजुट भएर यो समस्याको समाधान खोज्नुपर्छ। सरकार, गैरसरकारी संस्था, अन्तर्र राष्ट्रिय सहयोगी निकायहरू, र स्थानीय समुदायहरूले मिलेर काम गर्नुपर्छ। मधेशका जनताको आशा र विश्वासलाई निराशामा परिणत हुन दिनु हुँदैन।

हरेक दिन, मधेशका मानिसहरू आकाशतिर हेर्छन्, पानीको एक थोपा पर्ने आशामा। ती आँखाहरूमा निराशा होइन, आशा र समृद्धिको चमक ल्याउन हामी सबैको योगदान आवश्यक छ। मधेशलाई सुख्खाग्रस्त क्षेत्र घोषणा गरी तत्काल कदम चाल्नु आजको आवश्यकता हो। यदि हामीले समयमै कदम चाल्यौँ भने, मधेश फेरि हरियाली र समृद्धिको प्रतीक बन्न सक्छ।

निष्कर्ष

मधेश प्रदेशको सुख्खा सङ्कटले यहाँका जनताको जीवन, जीविका, र आशालाई गम्भीर रूपमा प्रभावित गरेको छ। खानेपानीको अभाव, खेतीमा आएको ह्रास, र सामाजिक-आर्थिक असरले यो क्षेत्रलाई सङ्कटको डिलमा पुर्‍याएको छ। यो सङ्कटलाई समाधान गर्न तत्काल मधेशलाई सुख्खाग्रस्त क्षेत्र घोषणा गरी ठोस कदमहरू चाल्नुपर्छ। सरकार, समुदाय, र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगीहरूको एकजुट प्रयासले यो सङ्कटलाई अवसरमा बदल्न सकिन्छ। मधेशका जनताको मन छुने यो कथा केवल दुखको होइन, यो आशा, सङ्घर्ष, र सम्भावनाको कथा पनि हो। हामीले यो कथालाई सुखद अन्त्य दिने जिम्मेवारी लिनुपर्छ।