प्रशासन खुशी, दुषशासन खुशी: एक द्धन्दात्मक विश्लेषण

 परिचय

प्रशासन खुशी, दुषशासन खुशी भन्ने अभिव्यक्तिले  नेपाली समाजमा सुशासन र दुषशासनबीच चल्ने लगातारको द्वन्द्व र असन्तुलनलाई प्रतिबिम्बित गर्ने गहिरो सन्देश हो। यो भनाइले एकातिर राम्रो प्रशासन, पारदर्शिता, जवाफदेहिता र सेवा प्रवाहप्रति जनताको चाहना झल्काउँछ भने अर्कातिर, निरन्तर भ्रष्टाचार, राजनीतिक हस्तक्षेप, शक्ति दुरुपयोग, र अनियमितताको कठोर यथार्थ पनि उजागर गर्छ।

यस लेखमा मैले हिन्दू धर्मग्रन्थ महाभारतका एक चर्चित पात्र – दुष्शासन – लाई विम्बको रूपमा प्रयोग गरेको छु। महाभारतमा दुष्शासन अधर्म, अन्याय, अन्धविश्वास र निर्दयताको प्रतीक मानिन्छ। उनी द्रौपदीको चीरहरणको घटनामा क्रुरताको चरम सीमासम्म पुगेको पात्र हो, जसले शक्ति र बलको दुरुपयोग गरेर नारी अस्मितामाथि गम्भीर प्रहार गर्छ। यिनै दुष्शासनको प्रतीकात्मक प्रयोग गर्दै म आजको नेपालको प्रशासनिक संरचना र सामाजिक सन्दर्भमा देखिने दुष्शासनको उपस्थिति र त्यसको परिणामलाई समेट्ने प्रयास गरेको छु ।

नेपाली समाजमा प्रशासनु शब्दले साधारणतया राज्य संरचनाभित्रको सरकारी संयन्त्रलाई जनाउँछ — जसले कानुनी शासन, सेवाप्रवाह, विकास र जनउत्तरदायी शासनको सुनिश्चितता गर्नुपर्ने हो। तर जब यिनै संरचनाहरूमा दुष्शासन – जस्तै भ्रष्टाचार, दलाली, पक्षपात, अकर्मण्यता, र जनताप्रति बेवास्ता – प्रवाहित हुन्छ, तब सुशासनको सपना केवल नारामा सीमित हुन्छ। यस्तो अवस्थामा “प्रशासन खुशी, दुष्शासन खुशी”जस्तो भनाइले गहिरो विडम्बना झल्काउँछ – जहाँ दुबै अवस्था अन्ततः सत्तामा रहेकाहरूको हितमा समाप्त हुन्छ, तर पीडा झेल्ने भने आम जनतामात्र हुन्छन्।

यो लेखमा दुष्शासनको ऐतिहासिक विम्ब र आजको सन्दर्भलाई एकसाथ राखी विश्लेषण गर्ने प्रयास गरेको छु। यस लेखको उद्देश्य केवल आलोचना गर्नु होइन, बरु ऐतिहासिक दृष्टान्तका माध्यमबाट जनतालाई सोच्न, प्रश्न उठाउन र जिम्मेवार शासनप्रणालीको पक्षमा उभिन प्रेरित गर्नु हो। आखिर, सच्चा प्रशासन तब मात्र हुन्छ जब त्यो जनताको दुःख, अधिकार र आशालाई सम्बोधन गर्न सक्षम हुन्छ — नकि दुष्शासनको परछाइँमा हराएर।

दुषशासन: महाभारतको पात्र र प्रतीक

महाभारतमा दुषशासन को थिए?

महाभारतमा दुषशासन कौरवहरूका माइला भाइ थिए, दुर्योधनका विश्वासपात्र। उनलाई विशेष गरी द्रौपदीको चीरहरणको घटनामा उनको क्रूर र अमानवीय व्यवहारका लागि चिनिन्छ। दुषशासनले आफ्नो शक्ति र अहंकारको दुरुपयोग गर्दै पाण्डवहरू र विशेष गरी द्रौपदीमाथि अन्याय गरे। उनको चरित्रले लोभ, अहंकार, र नैतिक पतनलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। उनको व्यवहारले कौरवहरूको पतनको बीज रोप्यो, र अन्ततः उनको क्रूरताले उनलाई भीमको हातबाट मृत्युको भागी बनायो।

दुषशासन र नेपाली समाजको दुषशासन

महाभारतको दुषशासन र नेपाली समाजमा "दुषशासन" भन्नाले बुझिने अवधारणा धेरै हदसम्म मेल खान्छ। समाजमा दुषशासन भनेको भ्रष्टाचार, शक्ति दुरुपयोग, अन्याय, र सामाजिक विभेद हो। जसरी महाभारतको दुषशासनले आफ्नो शक्तिको आडमा द्रौपदीमाथि अत्याचार गरे, त्यसैगरी आजको दुषशासनले कमजोर वर्ग, अल्पसंख्यक, र निमुखामाथि अन्याय गर्छ। यो अन्याय सरकारी कार्यालयमा घूस माग्ने कर्मचारीदेखि लिएर नीति निर्माणमा स्वार्थ राख्ने नेतासम्म देखिन्छ।

प्रशासनको अर्थ

प्रशासन भनेको सुशासन, पारदर्शिता, र जनकल्याणको प्रतीक हो। यो समाजको रीढको हड्डी हो, जसले सबैलाई समान अवसर र सुरक्षा दिन्छ। जब प्रशासन "खुशी" हुन्छ, यसले जनताको विश्वास जित्छ, र समाजमा आशा र समृद्धिको वातावरण बन्छ। तर, जब दुषशासन हावी हुन्छ, प्रशासन कमजोर बन्छ, र जनतामा निराशा फैलिन्छ।

नेपाली समाजमा दुषशासनको स्वरूप

ऐतिहासिक दृष्टिकोण

नेपालको इतिहासमा दुषशासनको प्रभाव धेरै पटक देखिएको छ। राणाकालमा, शासकहरूले आफ्नो शक्तिको दुरुपयोग गरेर जनतामाथि शोषण गरे, जुन महाभारतको दुषशासनको अहंकारी व्यवहारसँग मिल्छ। पञ्चायती व्यवस्थामा पनि, स्वतन्त्रता र समानताको अभावले दुषशासनलाई बलियो बनायो। लोकतन्त्र आएपछि पनि, भ्रष्टाचार, नीतिगत कमजोरी, र सामाजिक असमानताले दुषशासनको प्रभावलाई कायम राख्यो।

वर्तमान अवस्था

आजको नेपालमा, दुषशासन विभिन्न रूपमा देखिन्छ। उदाहरणका लागि:

• भ्रष्टाचार: सरकारी कार्यालयमा घूसखोरी र अनियमितता सामान्य बनेको छ। यो दुषशासनको अहंकारी स्वरूप हो, जसले कमजोरलाई थप कमजोर बनाउँछ।
• सामाजिक विभेद: जातजाति, लिङ्ग, र आर्थिक अवस्थाको आधारमा हुने भेदभावले समाजलाई बाँड्छ। यो दुषशासनको क्रूर चेहरा हो, जसले द्रौपदीको चीरहरण जस्तै कमजोरको अपमान गर्छ।
• नीतिगत कमजोरी: नीतिहरू बनाउँदा जनताको हितलाई बेवास्ता गर्ने प्रवृत्ति दुषशासनको स्वार्थी स्वभावसँग मेल खान्छ।

यी सबै प्रवृत्तिहरूले समाजमा अविश्वास र निराशा फैलाउँछ, जसले गर्दा धेरै युवाहरू विदेश पलायन हुन्छन्।

दुषशासनको मनोवैज्ञानिक र सांस्कृतिक प्रभाव

मनोवैज्ञानिक प्रभाव

दुषशासनको प्रभावले व्यक्तिको मनोबलमा गहिरो असर पार्छ। जब समाजमा अन्याय र भ्रष्टाचार हावी हुन्छ, मानिसहरूमा निराशा, क्रोध, र असहायता बढ्छ। यो भावनाले विशेष गरी युवाहरूलाई "केही हुँदैन" भन्ने मानसिकतातिर धकेल्छ। महाभारतमा दुषशासनको व्यवहारले पाण्डवहरूमा क्रोध र प्रतिशोधको भावना जगायो, तर आजको समाजमा यो भावनाले मानिसहरूलाई निष्क्रिय बनाउँछ।

सांस्कृतिक प्रभाव

नेपाली संस्कृतिमा, सत्य र न्यायको महत्वलाई सधैं जोड दिइन्छ। महाभारतले हामीलाई सिकाउँछ कि दुषशासन जस्ता पात्रहरूको अन्ततः पतन हुन्छ, तर त्यसका लागि धैर्य, साहस, र एकता चाहिन्छ। नेपाली समाजमा, यो सांस्कृतिक मूल्यले हामीलाई दुषशासनविरुद्ध लड्न प्रेरित गर्छ। तर, जब दुषशासन बलियो बन्छ, मानिसहरू आफ्नो संस्कृतिको यो मूल्यबाट टाढिन्छन्, र समाजमा नैतिक ह्रास हुन्छ।

कसरी दुषशासनलाई जितेर सबैको मन छुने?

महाभारतमा, दुषशासनको अन्त भीमको साहस र पाण्डवहरूको एकताले भयो। त्यसैगरी, नेपाली समाजमा पनि हामीले दुषशासनलाई जित्न सक्छौँ, र सबैको मन छुने समाज बनाउन सक्छौँ। यहाँ केही उपायहरू छन्:

१. सुशासनको बलियो आधार

प्रशासनलाई बलियो बनाउनु दुषशासनलाई जित्ने पहिलो कदम हो। यसका लागि:

• पारदर्शिता: सरकारी सेवाहरूलाई अनलाइन बनाएर घूसखोरी र अनियमितता रोक्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, नागरिकता, लाइसेन्स, र कर प्रणालीलाई डिजिटल बनाउनुपर्छ।
• जवाफदेहिता: भ्रष्टाचारमा संलग्न व्यक्तिहरूलाई कडा सजाय दिने नीति लागू गर्नुपर्छ। यो महाभारतमा दुषशासनमाथि भीमको विजय जस्तै हो।
• जनसहभागिता: स्थानीय तहमा जनताको सहभागिता बढाएर नीति निर्माणलाई समावेशी बनाउनुपर्छ।

२. सामाजिक समानता

दुषशासनको क्रूर चेहरालाई कमजोर पार्न, समाजमा समानता ल्याउनुपर्छ:

• शिक्षा र रोजगारी: सबैका लागि गुणस्तरीय शिक्षा र रोजगारीको अवसर सुनिश्चित गर्नुपर्छ। यसले कमजोर वर्गलाई सशक्त बनाउँछ।
• लैङ्गिक र जातीय समानता: महिला, दलित, र अल्पसंख्यकलाई समान अवसर दिन नीतिहरू लागू गर्नुपर्छ। यो द्रौपदीको अपमानको जवाफमा पाण्डवहरूको लडाइँ जस्तै हो।
• जागरूकता अभियान: सामाजिक विभेदविरुद्ध स्कूल, मिडिया, र सामुदायिक कार्यक्रमहरू मार्फत जागरूकता फैलाउनुपर्छ।

३. नैतिक नेतृत्व

नेतृत्वले समाजको दिशा निर्धारण गर्छ। महाभारतमा, कृष्ण र युधिष्ठिरको नैतिक नेतृत्वले पाण्डवहरूलाई विजयी बनायो। आजको नेपालमा, नेताहरूले:

• नैतिकता प्रदर्शन गर्नुपर्छ: भ्रष्टाचारमुक्त जीवनशैली अपनाएर जनतामा प्रेरणा जगाउनुपर्छ।
• जनहितमा काम गर्नुपर्छ: नीतिहरू बनाउँदा जनताको कल्याणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।

४. युवा सशक्तीकरण

नेपालको युवा पुस्ता समाज परिवर्तनको मुख्य शक्ति हो। उनीहरूको मन जित्न:

• उद्यमशीलता: स्टार्टअप र नवप्रवर्तनका लागि आर्थिक र नीतिगत सहयोग गर्नुपर्छ।
• शिक्षा सुधार: प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षालाई जोड दिनुपर्छ, जसले युवालाई आत्मनिर्भर बनाउँछ।
• सहभागिता: युवालाई राजनीति र सामाजिक गतिविधिमा सहभागी गराउनुपर्छ।

५. सांस्कृतिक पुनर्जागरण

नेपाली संस्कृतिको सत्य, न्याय, र एकताको मूल्यलाई पुनर्जनन गर्नुपर्छ। महाभारतको कथाले हामीलाई सिकाउँछ कि दुषशासनको अहंकारलाई धैर्य र साहसले जित्न सकिन्छ। यसका लागि:

• सांस्कृतिक कार्यक्रम: साहित्य, कला, र मिडिया मार्फत सकारात्मक सन्देश फैलाउनुपर्छ।
• महाभारतको सन्देश: दुषशासन जस्ता प्रवृत्तिविरुद्ध लड्न एकताको महत्वलाई जोड दिनुपर्छ।

निष्कर्ष

"प्रशासन खुशी, दुषशासन खुशी" भन्ने उक्तिले नेपाली समाजमा सुशासन र अराजकताबीचको सधैंको लडाइँलाई बुझाउँछ। महाभारतको दुषशासनले जसरी अहंकार र अन्यायको प्रतीक बन्यो, त्यसैगरी आजको दुषशासनले भ्रष्टाचार, विभेद, र शक्ति दुरुपयोगको रूप लिन्छ। तर, महाभारतले हामीलाई यो पनि सिकाउँछ कि सत्य र न्यायको बाटोमा हिँडेर दुषशासनलाई जित्न सकिन्छ। सुशासन, सामाजिक समानता, नैतिक नेतृत्व, युवा सशक्तीकरण, र सांस्कृतिक पुनर्जागरण मार्फत हामी दुषशासनलाई परास्त गर्न सक्छौँ, र सबैको मन जित्ने समाज बनाउन सक्छौँ।

यो लेखमा मैले महाभारतको दुषशासन र नेपाली समाजको दुषशासनलाई जोडेर आजको नेपाली समाज र समाजमा देखिएको कुरालाइ गहिरो रुपमा विश्लेषण गर्ने प्रयास गरेको छु हामी सबै मिलेर प्रशासनलाई खुशी बनाऔँ, र दुषशासनलाई सधैंका लागि परास्त गरौँ।