शैक्षिक माफियालाई चुनौती दिने लालबन्दीको सरकारी विद्यालय

 यो लेख मेरो व्यक्तिगत अनुभव (बाहिरी पूर्वाधार हेरेको) र इन्टरनेट रिसर्चमा आधारित छ । यो लेख मात्र होइन, मधेश प्रदेशमा शिक्षा क्षेत्रमा शैक्षिक माफिया र शैक्षिक लुटेराहरुको लागि एउटा सिकाइ पनि हो । विकास गर्न चाहे के सम्भव छैन र? एक त यसै मधेश प्रदेशमा शिक्षाको अवस्था जिर्ण छ र त्यसमा पनि सरकारी स्कुलको अवस्था झन जिर्ण । यो त्यसो भएको होइन, बनाइएको हो । यत्रो एन.जि.ओ, आइ एन जि ओ र सरकारको लगानी छ तर पनि के सुधार भएको हो । सुधार गर्नको लागि मानसिकता हुनुपरयो । काम गर्दैन, यो पुगेन, त्यो पुगेन मात्र कराउने हो ।

नेपालका सरकारी विद्यालयहरूको बारेमा धेरैको सोचाइ एउटै हुन्छ—साना भवनहरू, जीर्ण भौतिक संरचना, पुराना कुर्सी–टेबल, र सीमित शैक्षिक अवसरहरू । यो सोचाइ कुनै हदसम्म सही पनि छ, किनकि देशका धेरै सरकारी विद्यालयहरू अझै पनि आधारभूत पूर्वाधार र गुणस्तरीय शिक्षाको अभावमा संघर्ष गरिरहेका छन । तर, मलाई यो सोचाइ बदल्ने एउटा अवसर मिल्यो जब म सर्लाहीको लालबन्दी हुँदै यात्रा गरिरहेको थिएँ । सडकको छेउमा ठडिएको एउटा भव्य भवनले मेरो ध्यान खिच्यो । यो कुनै निजी स्कुल वा कलेज जस्तो देखिन्थ्यो—रङरोगन गरिएको, सफा, व्यवस्थित र आधुनिक। मलाई लाग्यो, यो त कुनै होटल वा कार्यालय हुन सक्छ, तर नजिक पुग्दा बोर्डमा लेखिएको देखेँ—“जनज्योति माध्यमिक विद्यालय, लालबन्दी, सर्लाही“। त्यस क्षणमै मेरो मनमा प्रश्न उब्जियो, “के सरकारी विद्यालय पनि यस्तो हुन सक्छ?“ म भित्र प्रवेश गरेको छैन, तर बाहिरी वातावरण हेर्दा नै धेरै कुरा थाहा भयो—यो विद्यालयको बाहिरी संरचना, सफाइ, र व्यवस्थापनले नै यसको स्तरको बारेमा बोल्छ। यो मेरो व्यक्तिगत अनुभव हो, जसलाई इन्टरनेट रिसर्चले थप मजबुत बनाएको छ ।

मलाई यो दृश्यले यति छोयो कि म तुरुन्तै थप जान्न चाहेँ । यात्रा गर्दै गर्दा फोनबाट इन्टरनेटमा खोज्न थालेँ। विभिन्न शैक्षिक वेबसाइटहरू, सोसल मिडिया पेजहरू र समाचारहरू पढ्दै जाँदा यो विद्यालयको बारेमा धेरै कुरा थाहा भयो। यो केवल एउटा सामान्य सरकारी स्कुल होइन, यो त गाउँको मात्र होइन, पूरै जिल्लाको गौरव हो । यसले अर्ली चाइल्डहुड डेभलपमेन्ट देखि कक्षा १० सम्मको शिक्षा, र प्लस टु (कक्षा ११ र १२) मा व्यवस्थापन, विज्ञान, मानविकी, र शिक्षा संकायका कार्यक्रमहरू प्रदान गर्दछ। यसबाहेक, प्राविधिक शिक्षा पनि यसको विशेषता हो। खासगरी, काउन्सिल फर टेक्निकल एजुकेशन एन्ड भोकेशनल ट्रेनिङ अन्तर्गतका डिप्लोमा इन कम्प्युटर इन्जिनियरिङ (३ वर्षे कार्यक्रम, २०६६ बाट सुरु), डिप्लोमा इन सिभिल इन्जिनियरिङ, प्रि–डिप्लोमा इन कम्प्युटर इन्जिनियरिङ र जुनियर कम्प्युटर टेक्निसियन  कार्यक्रमहरू चलाउँछ । यो विद्यालय सर्लाही जिल्लामा प्राविधिक शिक्षा दिने पहिलो र एकमात्र संस्था हो । यसले मलाई सोच्न बाध्य बनायो—यदि एउटा दूरदराजको सरकारी विद्यालय यस्तो स्तरमा पुग्न सक्छ भने, किन अन्य विद्यालयहरूले यसबाट सिक्न सक्दैनन्? बाहिरबाट हेर्दा नै यसको बहुमंजिला भवन, राम्रो रंगरोगन, र सफा परिसरले यसको पूर्वाधारको मजबुती देखाउँछ । मलाई लाग्छ, भित्रका कक्षाहरू र ल्याबहरू पनि यस्तै उत्कृष्ट हुन सक्छन्, जसलाई इन्टरनेटमा उपलब्ध फोटोहरू र विवरणहरूले पुष्टि गर्छन ।

मलाई याद छ, बाल्यकालमा मेरो गाउँको सरकारी स्कुलमा पढ्दा हामीसँग एउटा पनि राम्रो कक्षाकोठा थिएन । वर्षातमा छत चुहिन्थ्यो, जाडोमा चिसो हावा चल्थ्यो, र किताबहरू पनि पुराना हुन्थे । शिक्षकहरू आउँथे, तर उनीहरूको मनमा पनि उत्साह कमै देखिन्थ्यो। तर, जनज्योति माध्यमिक विद्यालयले यो सबैलाई चुनौती दिएको छ। यो विद्यालय १९७१ ईस्वी (२०२८ विक्रम सम्वत) मा स्थापना भएको थियो, सुरुमा एउटा सामुदायिक संस्थाको रूपमा । त्यतिबेला सर्लाही जिल्लाका ग्रामीण क्षेत्रमा शिक्षा दिनु चुनौतीपूर्ण थियो, तर स्थानीय समुदायको सहयोग र नेतृत्वले यसलाई अगाडि बढायो । आज यो राष्ट्रिय परीक्षा बोर्ड सँग सम्बद्ध छ र +२ स्तरका कार्यक्रमहरू चलाउँछ , यसबाहेक, ऋत्भ्ख्त् अन्तर्गत कम्प्युटर इन्जिनियरिङमा डिप्लोमाकार्यक्रम चलाउँछ। यो प्राविधिक शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई सिधै रोजगारीको अवसर दिन्छ, जसले गर्दा उनीहरूको भविष्य उज्ज्वल हुन्छ। बाहिरबाट हेर्दा यसको भवनको डिजाइन र सफाइले नै यसको व्यावसायिकता झल्काउँछ—यो त कुनै आधुनिक कलेज जस्तो लाग्छ। इन्टरनेटमा यसको फेसबुक पेज हेर्दा, २०८२ मा डिप्लोमा इन सिभिल इन्जिनियरिङ र कम्प्युटर इन्जिनियरिङका लागि स्वागत र विदाई कार्यक्रमका फोटोहरू देखेँ, जसले यसको सक्रियता देखाउँछ। यस विद्यालयले मध्यम शुल्क संरचना र योग्य विद्यार्थीहरूका लागि छात्रवृत्ति योजना पनि राखेको छ, जसले गरिब र विपन्न परिवारका बालबालिकालाई पनि अवसर दिन्छ।

यो विद्यालयको भौतिक संरचना हेर्दा लाग्छ, यो कुनै निजी संस्थासँग प्रतिस्पर्धा गर्न तयार छ। बहुमंजिला भवन, राम्रोसँग रंगरोगन गरिएको, कम्प्युटर ल्याब, साइन्स ल्याब, प्राविधिक तालिमका लागि छुट्टै कोठाहरू छन्। यसमा प्रशस्त खुला मैदान छ, जहाँ विद्यार्थीहरू खेल्न सक्छन्। सफा परिसर, छात्रछात्राका लागि उचित शौचालय सुविधा, इन्टरनेट र मल्टिमिडिया सुविधा भएको कक्षाहरू—यी सबैले सिकाइलाई रमाइलो बनाउँछन्। यसमा क्याफेटेरिया, पुस्तकालय, खेलकुद सुविधा, इन्टरनेट, संगीत र नृत्य कक्षाहरू, विज्ञान प्रयोगशाला, मल्टिमिडिया, जर्नल, काउन्सेलिङ, टुर, कम्प्युटर ल्याब, कक्षाकोठा, सम्मेलन हल र अतिरिक्त क्रियाकलापहरू पनि छन्। मलाई लाग्छ, यस्तो वातावरणमा पढ्ने विद्यार्थीहरूको मनोबल कति उच्च हुन्छ होला ! नेपालमा सरकारी विद्यालयहरूको औसत स्थिति हेर्दा, धेरैमा आधारभूत सुविधा पनि छैनन । उदाहरणका लागि, २०१६ मा नेपाल सरकारले अनिवार्य शिक्षालाई ५ वर्षबाट ८ वर्षमा विस्तार गरेको थियो, जसले शिक्षा पहुँच बढायो। तर, गुणस्तरमा अझै सुधार आवश्यक छ। जनज्योति जस्ता विद्यालयहरूले यसमा उदाहरण प्रस्तुत गरेका छन्। बाहिरबाट हेर्दा यसको मैदान र भवनको व्यवस्था देखेर नै मलाई लाग्यो, यो त विद्यार्थीहरूको खेलकुद र अतिरिक्त क्रियाकलापका लागि पनि उपयुक्त छ। इन्टरनेट रिसर्चबाट थाहा भयो कि यो “क्वालिटी एजुकेशन फर एक्सिलेन्सी“ को उद्देश्य बोकेको छ, जसले समग्र विकासमा जोड दिन्छ। यसको दृष्टि भनेको कुशल प्राविधिक र व्यावसायिक जनशक्ति उत्पादन गर्नु हो, र मिशन कम्प्युटर क्षेत्रमा गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्नु हो।

मलाई यो विद्यालयको बारेमा थप जान्न मन लाग्यो, त्यसैले मैले यसको फेसबुक पेज हेरेको थिएँ। त्यहाँ विद्यार्थीहरूको गतिविधि, कार्यक्रमहरू र सफलताका कथाहरू छन्। एउटा पोस्टमा देखेँ, २०८२ मा कक्षा ११ को भर्ना खुला भएको छ, व्यवस्थापन र शिक्षा संकायमा। यसले मलाई सोच्न बाध्य बनायो—यो विद्यालयले कसरी यस्तो स्तर कायम गरेको होला? यसको सफलताको पछाडि स्थानीय नेतृत्व, समुदायको सहयोग र सरकारको लगानी छ। सर्लाही जस्तो जिल्लामा, जहाँ गरिबी र शिक्षा अभाव सामान्य छ, यो विद्यालयले आशाको किरण दिएको छ । यो मेरो इन्टरनेट रिसर्चबाट थाहा भएको कुरा हो, जसले यसको मजबुती देखाउँछ। यो विद्यालय जनज्योति मल्टिपल क्याम्पससँग पनि जोडिएको छ, जुन २०५७ मा स्थापना भएको थियो र २०२२ मा विश्वविद्यालय अनुदान आयोग बाट मान्यता प्राप्त गरेको छ। क्याम्पसले व्यवस्थापन, शिक्षा र मानविकी संकायमा स्नातक कार्यक्रमहरू चलाउँछ, जसले माध्यमिक तहका विद्यार्थीहरूलाई उच्च शिक्षाको बाटो खोल्छ।

तर, यो विद्यालयको बारेमा सोच्दा मलाई मेरो आफ्नो अनुभव याद आउँछ। म लगभग एउटा प्रोजेक्टको क्रममा मधेश प्रदेशमा करिब ३५० जति विद्यालयहरूमा रिसर्च र डेभलपमेन्ट सेक्टरतिर काम गरेको छु। त्यो प्रोजेक्ट शिक्षा सुधार र पूर्वाधार विकाससँग सम्बन्धित थियो, जसमा मधेशका विभिन्न जिल्लाका सरकारी विद्यालयहरूको स्थिति अध्ययन गर्ने, शिक्षकहरूसँग छलफल गर्ने र सुधारका सुझाव दिने काम थियो। मधेश प्रदेशमा शिक्षा क्षेत्रका धेरै चुनौतीहरू देखेको छु—जस्तो कि आधारभूत पूर्वाधारको अभाव, शिक्षकहरूको कमी, विद्यार्थीहरूको ड्रपआउट दर उच्च हुनु, र गुणस्तरीय शिक्षाको कमी। तर, जनज्योति माध्यमिक विद्यालयको पूर्वाधार देख्दा म आफैं चकित भएँ। यो मेरो कल्पनाभन्दा पनि बाहिर थियो। म भित्र गएको छैन, तर सडकबाट हेर्दा नै यसको बाहिरी वातावरण—सफा कम्पाउन्ड, राम्रो गेट, र आधुनिक भवन—ले नै यसको स्तर बताउँछ। मधेशका ठूला शहरहरू जस्तै वीरगञ्ज र जनकपुरतिर पनि यस्ता सरकारी विद्यालयहरू छैनन्। ती शहरहरूमा निजी विद्यालयहरूले शिक्षा क्षेत्रलाई नियन्त्रण गरेका छन्, र सरकारी विद्यालयहरू पुराना भवनहरूमा सीमित छन्, जहाँ पानी, शौचालय जस्ता आधारभूत सुविधा पनि राम्रोसँग छैनन्।

उदाहरणका लागि, वीरगञ्जमा सरकारी विद्यालयहरूको स्थिति हेर्दा लाग्छ, तिनीहरू पूर्वाधार र गुणस्तर दुवैमा पछाडि छन्। एउटा अध्ययन अनुसार, वीरगञ्जका सरकारी स्कुलहरूमा विद्यार्थीहरूको संख्या घट्दै गएको छ किनकि अभिभावकहरू निजी स्कुलतिर आकर्षित हुन्छन्। त्यहाँका स्कुलहरूमा कम्प्युटर ल्याब वा प्राविधिक शिक्षा जस्ता सुविधा विरलै पाइन्छन्। मैले शिक्षा को प्रोजेक्टमा काम गर्ने बेलामा वीरगञ्जका केही स्कुलहरूमा गएको थिएँ, जहाँ भवनहरू पुराना थिए, र बाहिरबाट नै जीर्णता देखिन्थ्यो। यसको विपरीत, जनज्योतिले यसलाई तोडेको छ, जसको बाहिरी दृश्यले नै ऊर्जा दिन्छ। जनकपुरमा पनि स्थिति उस्तै छ। जनकपुरधाममा राष्ट्रिय शिक्षा सम्मेलनहरू हुन्छन्, तर व्यावहारिक सुधार कमै देखिन्छ। त्यहाँका सरकारी स्कुलहरूमा लर्निङ लस (सिकाइ हानि) उच्च छ, जस्तो कि २०२३ को अध्ययनले देखाएको छ कि मधेश प्रदेशमा ४७.३% विद्यार्थीहरू आधारभूत स्तरभन्दा तल छन्। जनकपुरका स्कुलहरूमा गर्मीको प्रभावले स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउँछ, र ९.२% स्कुलहरूमा २० भन्दा बढी विद्यार्थीहरू गर्मीबाट प्रभावित हुन्छन्। मेरो अनुभवमा, जनकपुरका सरकारी स्कुलहरूको बाहिरी वातावरण पनि कमजोर छ—धुलो, फोहोर, र अपर्याप्त मैदान। तर, सर्लाहि जिल्लाको जनज्योतिले यसलाई तोडेको छ, जसको बाहिरी सफाइ र व्यवस्था हेर्दा नै यसको भित्री गुणस्तर अनुमान गर्न सकिन्छ।

मधेश प्रदेशको शिक्षा क्षेत्रको तथ्यांक हेर्दा लाग्छ, यो प्रदेश नेपालकै सबैभन्दा पछाडि परेको छ। साक्षरता दर उच्च छैन, र ड्रपआउट दर विशेष गरी बालिकाहरूमा उच्च छ । रौतहट र बाराजस्ता जिल्लाहरू शिक्षा क्षेत्रमा झन तल छन । तर, सर्लाहि जिल्लाको जनज्योतिले यसलाई चुनौती दिएको छ  । यो विद्यालय मधेश प्रदेशमा प्राविधिक शिक्षा दिने उत्कृष्ट उदाहरण हो, र यसले जिल्लामा पहिलो पटक कम्प्युटर शिक्षा उपलब्ध गरायो। मेैले ३५० स्कुलहरूमा काम गर्दा मैले देखेको छु कि धेरै स्कुलहरूमा शिक्षकहरूको अनुपात खराब छ र पूर्वाधारमा लगानी कम छ। तर, जनज्योतिमा यो सबै उल्टो छ। यसको सफलता विद्यार्थीहरूको जीवनमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ। कल्पना गर्नुहोस्, एउटा गाउँको बालक जसले स्कुलमा कम्प्युटर सिक्छ, डिप्लोमा गर्छ, र पछि आफ्नै व्यवसाय सुरु गर्छ। यो त सपना जस्तो लाग्छ, तर जनज्योतिमा यो वास्तविकता हो।

मैले एउटा अनलाइन भिडियोमा देखेँ, विद्यालयको ११ कक्षाको स्वागत कार्यक्रममा विद्यार्थीहरूले नाचगान गरेका थिए, जसले उनीहरूको उत्साह देखाउँछ। यस्ता गतिविधिले सिकाइलाई मात्र होइन, व्यक्तित्व विकासलाई पनि बढावा दिन्छ। नेपालमा शिक्षा सुधारका लागि शिक्षकहरूको भूमिका महत्वपूर्ण छ। जनज्योतिमा अनुभवी शिक्षकहरू छन्, जसमा केही सोसल मिडियामा सक्रिय छन्। यस विद्यालयको इतिहास हेर्दा, यो २०५७ मा जनज्योति मल्टिपल क्याम्पससँग जोडिएको छ, जसले उच्च शिक्षालाई पनि बढावा दिन्छ।

यदि यो विद्यालय लालबन्दीमा सफल हुन सक्छ भने, किन वीरगञ्ज वा जनकपुरमा सकिँदैन? यसको सफलताबाट सिक्न सकिने कुराहरू छन्—सही नेतृत्व, योजना, समुदायको सहभागिता र प्राविधिक शिक्षाको एकीकरण। तर, यहाँ शैक्षिक माफियाहरूले शिक्षा क्षेत्रलाई लुटिरहेका छन्। उनीहरूले सरकारी अनुदान खाएर पनि पूर्वाधार सुधार्दैनन्, शिक्षकहरू नियुक्त गर्दैनन्, र विद्यार्थीहरूको भविष्यसँग खेलवाड गर्छन्। जनज्योतिले देखाएको छ कि इच्छाशक्ति भएमा सरकारी विद्यालय पनि उत्कृष्ट बन्न सक्छ। यसले माफियाहरूलाई प्रश्न गर्छ—किन तिमीहरूले यसबाट सिक्दैनौ? किन लगानीलाई दुरुपयोग गर्छौ? यो लेख उनीहरूलाई चेतना जगाउने प्रयास हो।

मधेश प्रदेशमा शिक्षा क्षेत्रको सुधारका लागि थप कदमहरू आवश्यक छन्। उदाहरणका लागि, गर्मीको प्रभावबाट बच्नका लागि स्कुलहरूमा विशेष व्यवस्था गर्नुपर्छ। २०२५ को एक अध्ययन अनुसार, मधेशका सार्वजनिक स्कुलहरूमा गर्मीबाट विद्यार्थीहरूको स्वास्थ्य प्रभावित भएको छ, र यसले सिकाइलाई असर पार्छ। जनज्योतिले यसमा पनि ध्यान दिएको लाग्छ, यसको सफा र खुला परिसरले गर्मीमा पनि आरामदायी वातावरण दिन सक्छ।

यो विद्यालयले मलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण मधेशका अभिभावकहरू, शिक्षकहरू र नीति निर्माताहरूलाई प्रेरणा दिन्छ। कल्पना गर्नुहोस्, एउटा सानो बालिका जसले गरिब परिवारबाट आएर यहाँ प्राविधिक शिक्षा लिन्छिन्, र पछि इन्जिनियर बनेर आफ्नो गाउँको विकास गर्छिन्। यस्ता कथाहरू जनज्योतिमा धेरै छन्। मेरो यात्रामा देखेको त्यो भव्य भवनले मेरो मनमा एउटा सपना जगाएको छ—कि हरेक सरकारी स्कुल यस्तै बन्न सक्छ। तर, यसका लागि हामी सबैको प्रयास चाहिन्छ। सरकारले लगानी बढाउनुपर्छ, समुदायले सहयोग गर्नुपर्छ, र शिक्षकहरूले उत्साह देखाउनुपर्छ। शैक्षिक माफियाहरूलाई रोक्नुपर्छ, र जनज्योति जस्ता मोडेलहरूलाई फैलाउनुपर्छ।

यो लेख लेख्दा मलाई मेरो यात्राको त्यो दिन याद आइरहन्छ। सडकबाट देखेको भव्य भवनले मेरो मन छोयो, र इन्टरनेट रिसर्चले यसलाई थप गहिरो बनायो। म भित्र गएको छैन, तर बाहिरी वातावरण हेर्दा नै यसको सफाइ, व्यवस्था, र आधुनिकता थाहा हुन्छ। यो विद्यालयले मलाई आशा दिन्छ कि भविष्यमा नेपालका सबै सरकारी विद्यालयहरू यस्तै बन्न सक्छन्। तर, यसका लागि सरकार, समुदाय र शिक्षकहरूको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ। मेरो यात्राको त्यो दिनले मलाई शिक्षा क्षेत्रमा थप काम गर्न प्रेरित गरेको छ। यदि तपाईंहरू पनि लालबन्दी पुग्नुहुन्छ भने, यो विद्यालय हेर्न नभुल्नुहोस्—यो तपाईंको सोचाइ बदल्न सक्छ। यसले सबैको चेतना जगाओस्, र मधेशको शिक्षा क्रान्तिको सुरुवात होस्।